Trận chiến kiwi vàng giữa New Zealand và Trung Quốc vẫn chưa đến hồi kết

Giống kiwi vàng SunGold vẫn là yếu tố khiến Trung Quốc và New Zealand "giằng co" nhiều năm qua.

Tập đoàn Zespri, New Zealand sở hữu bản quyền giống kiwi SunGold có màu vàng được trồng từ những năm 2010. Tính tới thời điểm hiện tại, có hơn 8000 ha kiwi SunGold trồng tại New Zealand, tạo ra doanh thu xuất khẩu hàng tỷ đô la mỗi năm. Các hộ nông dân phải trả cho Zespri khoảng 550.000 đô la cho giấy phép trồng một ha, tương đương hai mẫu rưỡi.

Mặc dù Trung Quốc là thị trường lớn nhất của "gã khổng lồ" kiwi, Zespri với lượng thu mua hơn 100.000 tấn/năm và chiếm hơn 20% doanh số toàn cầu, nhưng phía công ty New Zealand vẫn cho rằng Trung Quốc đã và đang trồng trái phép hơn 5000 ha giống này, dẫn đến ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh. Kể từ năm 2016, tập đoàn Zespri New Zealand đã thực hiện nhiều nỗ lực khảo sát trồng trọt tại Trung Quốc bao gồm đàm phán với người trồng, chính quyền, thậm chí kiện tụng nhưng vẫn chưa giải quyết được vấn đề. 

Theo các nhà phân tích, sự vụ của kiwi SunGold đã làm nổi bật lỗ hổng khung pháp lý bảo vệ nguồn gen sinh vật tại Trung Quốc. Người trồng kiwi tại đất nước tỉ dân coi đây là một loại trái cây bản địa xuất khẩu sang New Zealand đầu những năm 1990. Thế nhưng phía Zespri lập luận giống SunGold hay còn được gọi là G3 được phát triển bởi chính công ty với số vốn đầu tư lớn và đã bị nhập lậu vào Trung Quốc.

Trung Quốc là nhà sản xuất kiwi lớn nhất thế giới với sản lượng hàng năm đạt 2,55 triệu tấn vào năm 2018. Đất nước này chiếm 55% sản lượng kiwi toàn cầu, gấp 13,9 lần New Zealand. Cường quốc lớn thứ hai thế giới cũng là một trong những nước tiêu thụ trái cây mạnh với 123.000 tấn nhập khẩu năm 2019. 

Để bảo vệ quyền lợi, Zespri đã kiện một người trồng tại Trung Quốc, được cho là người đầu tiên đưa G3 sang nước này. Trong khi đó, công ty cũng tìm cách hợp tác với những nông dân khác với hy vọng biến các đồn điền trái phép thành quan hệ đối tác. Daniel Mathieso, Giám đốc điều hành của Zespri, cho biết công ty đã đàm phán với các chính quyền địa phương về việc cấp phép trồng cây G3. 

Tranh chấp SunGold

Mọi chuyện bắt đầu từ một người đàn ông gốc Trung sinh sống tại New Zealand tên là Gao Haoyu. Khi 43 tuổi, anh này chuyển đến New Zealand cùng vợ vào năm 2005 và trồng kiwi. Năm 2013, Gao mua một mảnh vườn để trồng cung ứng cho Zespri.

Zespri được thành lập vào năm 1997 và thâm nhập vào Trung Quốc năm 1999. Tập đoàn bán khoảng 100 triệu hộp 3,5kg quả kiwi cho hơn 70 quốc gia và khu vực mỗi năm. Hiện Zespri kiểm soát 30% thị trường quả kiwi toàn cầu.

Về phần Gao thường xuyên tham gia khóa đào tạo do Zespri tổ chức và học cách quản lý vườn cây ăn quả. Gao nói: "Công nghệ trồng kiwi của Trung Quốc kém New Zealand từ 15 đến 20 năm. Nhiều công nghệ trồng không có sẵn ở Trung Quốc". Gao đã đi thực địa cả ở hai quốc gia từ năm 2012, dạy kỹ thuật trồng và mô hình quản lý cho nông dân Trung Quốc. Năm 2019, Gao trở thành giám đốc kỹ thuật trồng trọt của Shaanxi Qifeng Fruit Industry, một công ty hàng đầu trong ngành công nghiệp quả kiwi tại quê nhà. Gao đã chia sẻ kinh nghiệm trồng kiwi của mình trên TikTok và đi đến các vùng trồng kiwi lớn trên khắp cả nước để hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo. Các nguồn tin trong ngành cho biết Gao đã có những đóng góp đáng kể trong việc cải tiến công nghệ trồng kiwi của quê hương.

Tuy nhiên, Zespri đã kiện Gao vì đã vi phạm quyền đối với giống kiwi của công ty. Tháng 2/2020, Tòa án cấp cao Auckland của New Zealand đã ra phán quyết rằng Gao vi phạm quyền đối với giống cây trồng của Zespri và ra lệnh cho anh dừng hành vi vi phạm đồng thời bồi thường cho Zespri 15 triệu đô la New Zealand (10,2 triệu đô la Mỹ). Gao đã kháng cáo và Tòa phúc thẩm New Zealand đã giảm số tiền xuống còn 12 triệu đô New Zealand.

Gao nói: "Những gì tôi phải đối mặt hiện tại là phá sản và bồi thường. Tôi chỉ muốn giúp đỡ người Trung Quốc bằng cách mang các giống cây đến với mọi người. Nhưng tôi chưa bao giờ kiếm được tiền từ việc làm này". Tất cả tài sản của Gao ở New Zealand đều bị tòa án phong tỏa.

Theo tòa án, kiwi vàng SunGold của Zespri là một giống mới mà Zespri đã đầu tư rất nhiều tiền của. Tính đến giữa năm 2010, Zespri đã nghiên cứu hơn 50.000 giống mới tiềm năng nhưng chỉ có 40 cây được trồng thử nghiệm, và 3 cây đã được thương mại hóa. Năm 2010, Zespri bắt đầu trồng G3 trên quy mô lớn ở New Zealand. Zespri sở hữu bản quyền giống cây trồng đối với G3 và G9 ở nhiều quốc gia bao gồm New Zealand, Trung Quốc và Mỹ.

Vào năm 2016, Zespri biết được thông tin giống cây của mình đang trồng trái phép tại Trung Quốc và tiến hành điều tra. Dựa trên kết quả, Zespri tin rằng Gao đã xuất khẩu G3 và G9 sang Trung Quốc từ năm 2012 và dự định cấp phép trên khắp Trung Quốc.

SunGold trồng ở Trung Quốc

G3 chủ yếu được trồng ở các tỉnh Tứ Xuyên và Thiểm Tây của Trung Quốc. Theo Zespri, diện tích trồng G3 ở Trung Quốc đạt 5.400 ha vào năm 2021. Công ty ước tính rằng trong vụ sản xuất bắt đầu từ tháng 9 năm 2020, những người trồng trái cây Trung Quốc đã sản xuất 10 triệu hộp G3 trái phép. Trong 5 năm tới, sản lượng G3 hàng năm của Trung Quốc có thể đạt từ 30 triệu đến 90 triệu hộp. Trong mùa sản xuất hiện tại bắt đầu từ tháng 4 năm 2021, Zespri đã xuất khẩu 27 triệu hộp G3 sang Trung Quốc.

Ivan Kinsella, Phó chủ tịch phụ trách quan hệ công chúng của Zespri Trung Quốc cho biết thêm sau khi Gao đưa G3 vào Trung Quốc, giá bán sản phẩm đã đội lên cao nhưng sau nhiều năm phổ cập, giá lại hạ đáng kể. Trước tác động bất ổn định của việc trồng trái phép G3 ở Trung Quốc, Zespri đã cố gắng hợp tác với các chính quyền địa phương để mua G3 từ những người trồng kiwi địa phương và bán dưới thương hiệu Zespri.

Theo Huang Hongwen, Giám đốc Vườn Bách thảo Lushan thuộc Viện Khoa học Trung Quốc, quả kiwi từ lâu đã là một loài thực vật mọc dại ở Trung Quốc. Năm 1904, giáo viên người New Zealand Isabel Fraser đã mang một vài hạt giống quả kiwi từ Yichang, tỉnh Hồ Bắc, miền Trung Trung Quốc, đến New Zealand. Những hạt giống sau đó được ươm mầm bởi Alexander Allison. New Zealand đã phát triển vườn cây ăn quả kiwi đầu tiên vào năm 1930 và bắt đầu xuất khẩu loại quả này vào những năm 1960.

Những người nông dân trồng trái cây ở New Zealand trước đây gọi quả kiwi là quả lý gai của Trung Quốc. Vào năm 1959, người New Zealand đã đổi tên theo kiwi, một loài chim không biết bay có kích thước bằng con gà chỉ có ở New Zealand, để ra mắt thị trường Hoa Kỳ. Theo Huang, việc trồng thương mại quả kiwi ở Trung Quốc bắt đầu từ 1 ha vào năm 1978 và tăng mạnh lên 40.000 ha vào năm 1996. Một số loại kiwi được đưa vào từ giống New Zealand và một số được trồng từ các giống ở Trung Quốc.

Cần các quy tắc chia sẻ lợi ích

Xue Dayuan, một giáo sư tại Đại học Minzu của Trung Quốc ở Bắc Kinh, cho biết G3 là một giống mới được các nhà nghiên cứu New Zealand trồng và được bảo vệ bởi Luật Giống cây trồng. Bà Xue chỉ ra, theo Công ước của Liên hợp quốc về Đa dạng sinh học năm 1992, các nguồn gen sinh vật thuộc chủ quyền của mỗi quốc gia. Năm 2010, các bên tham gia công ước đã thông qua Nghị định thư Nagoya về Tiếp cận và Chia sẻ Lợi ích.

Trung Quốc chính thức trở thành một bên của Nghị định thư Nagoya vào năm 2016 và bắt đầu xây dựng các luật và quy định liên quan. Năm 2017, Trung Quốc đã ban hành dự thảo quy tắc về tiếp cận và chia sẻ lợi ích của di truyền sinh học, nhưng các quy định chính thức vẫn chưa được ban hành.

Dự thảo quy tắc quy định rằng các đơn vị có liên quan phải ký trước một thỏa thuận về tiếp cận và chia sẻ lợi ích, tùy thuộc vào sự xem xét của nhà nước. Trung Quốc đã thành lập quỹ chia sẻ lợi ích và bảo vệ nguồn gen sinh học để thu 0,5%-10% lợi nhuận hàng năm từ những người nộp đơn. Luật Giống cây trồng năm 2015 cũng yêu cầu các chủ thể phải chia sẻ lợi ích khi làm việc với các công ty nước ngoài. Vào tháng 9 năm 2021, Quảng Tây ban hành quy định cấp tỉnh đầu tiên của Trung Quốc về việc tiếp cận và chia sẻ lợi ích các nguồn gen sinh học.

Theo doanhnghiephoinhap.vn